آرامگاه بی ‌بی ‌شهربانو

بی بی شهربانو نام آرامگاهی است در شهر ری . طبق کتیبه موجود در آن و باور مردم مقبره شهربانو همسر امام سوم شیعیان حسین بن علی و مادر امام چهارم شیعیان سجاد است .
به عقیده برخی از کارشناسان به دلایلی همچون قرارگرفتن زیارتگاه بر فراز کوه ، نزدیکی به چشمه ، ویژگی های معماری سنگی ، اختصاص زیارت آن به زنان در برخی دوره ‌ها ، کاربرد واژه بانو و شهربانو برای ایزد بانوی آناهید و تشابه افسانه بی بی شهربانو با داستان زیارتگاه زرتشتی « بانوی پارس » در یزد ، این بنا در اصل از نیایشگاه های آناهید ، الهه آب ‌ها و باروری و از پرستشگاه ‌های زرتشتیان پیش از اسلام بوده ‌است .
بقعه بی‌ بی‌ شهربانو
این مجموعه محوطه ‌ای است مستطیل شکل ( شمالی ـ جنوبی ) ، به طول ۳۳ متر و عرض ۲۲ متر که با دیواری سنگی متعلق به سده چهارم ( بوییان و سلجوقی ) محصور گردیده و از شمال به کوهستان محدود می ‌شود . در بخش جنوبی آن چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد . محوطه اصلی با احداث دیوار های جدید ، رواق ‌ها ، اتاق ‌ها ، راهرو و غیره در دوره‌ های گوناگون به دو قسمت (صحن) تقسیم شده‌ است .

بنای اصلی بقعه از سنگ و گچ ساخته شده و طاق‌ های آن آجری است . از سبک و وضع بنا برمی آید که هسته اصلی آن در دوره ساسانی ساخته شده باشد و در سده چهارم ( عهد آل بویه ) از آن برای آرامگاه استفاده شده و قسمت ‌هایی به آن افزوده ‌اند . این بقعه مشتمل بر حرم کوچک چهار گوشی است با ابعادی در حدود ۲۵ر۳ متر . مدخل اصلی حرم رو به مشرق و دارای سردری است متعلق به روزگار صفوی ، اما گنبد کاشی ‌کاری و برخی گچ ‌بری ‌ها و تزیینات آن از آثار دوره قاجار است .

جلو سر در ، دهلیزی قرار دارد که در گذشته به صورت ایوانی بوده و بخشی از حیاط اندرون بقعه به شمار می ‌آمده ‌است . در جنوب همین دهلیز بنای مربع سنگی استواری با ابعاد ۸ر۵ متر و پوشش ضربی متعلق به قرن چهارم وجود دارد . در جنوب حرم نیز اتاق طویل مسدودی در جهت شرقی ـ غربی قرار دارد که احتمال داده‌ اند متعلق به دوره ساسانی باشد . این اتاق از مشرق به بنای مربع سنگی مذکور منتهی می‌ گردد و معلوم می ‌شود که در آغاز ، راه ورود به بنای سنگی بوده‌ است . در شمال حرم ، مسجد یا رواقی از دوره قاجاریه وجود دارد . صحن بزرگتر بقعه که حیاط بیرونی آن محسوب می ‌شود در شمال همین مسجد قرار دارد . در شمال صحن اتاقی برای اقامت میهمانان متولی یا زوّار دیگر احداث شده‌ است .

پایین پله ‌های بقعه بی بی شهربانو و در سمت راست غاری به چشم می‌ خورد که مدخل تنگ و باریکی دارد . داخل غار نیز برای نذر شمع روشن می ‌کنند . در قسمتی از این هم غار پنجره ‌ای مشبک قرار دارد که می ‌گویند دختران جوان برای گشوده شدن بختشان بر روی آن دخیل می‌ بندند .

تاریخچه بقعه
هسته اصلی بنای مزبور را در دوران ساسانی ساخته ‌اند . از دیدگاه معماری قسمت گوشه جنوب شرقی آن که مشتمل بر بنای چهار گوش منظم و استوار سنگی با پوشش ضربی سنگ و آجری می‌ باشد و از عهد آل بویه و حرم و اطاق طویل جنوبی آن از دوران ساسانی و دیوار های خارجی صحن همزمان با بنای سنگی عهد آل بویه و عصر سلجوقیان می ‌باشد . در سده‌ های بعدی به وسیله احداث رواق و دیوار ها و اطاق‌ های مختلف و راهرو و ... محوطه اصلی را به دو صحن تقسیم و به صورت کنونی درآورده‌ ند . گنبد بقعه از عهد دیالمه است .
صندوق منبت روی قبر ، حدیث‌ ای پیامبر اسلام و لقب‌ ای شهربانو را دربرداشته و تاریخ ۸۸۸ هجری قمری و نام بانی و سازندگان آن ذکر شده‌ ست .
در منبت زیبایی از دوران شاه طهماسب در جنوب شرقی حرم که مدخل اصلی و قدیمی آن است قرار دارد . گچ بری ها و تزیینات دوره قاجاریه هم در این بقعه به چشم می خورد .
در این بقعه آثار تاریخی دیگری نیز وجود دارد .